فولیکول تخمدان : 10 موارد تشخیصی در سونوگرافی
فولیکول تخمدان و نقش آن در باروری
فولیکول تخمدان (Ovarian Follicle)، یک کیسه کوچک کروی شکل و پر از مایع است که تخمک‌های نابالغ (اووسیت) درون آن قرار دارند. فولیکول های تخمدان زیادی درون تخمدان قرار داشته که در زمان مناسب، یعنی در دوران قاعدگی و در حین تخمک‌گذاری، تخمک بالغ درون خود را که آماده باروری است، رها می‌کند. البته در میان تمام فولیکول های داخل تخمدان که برای رشد در حال رقابت با یکدیگر هستند، تنها تعدادی از آن‌ها می‌توانند به صورت کامل رشد کرده و یک تخمک آزاد کنند که به آن‌ها فولیکول دومینانت و یا فولیکول غالب (Dominant Follicles) گفته می‌شود.
در واقع، تنها یک درصد از فولیکول‌های داخل تخمدان در فرآیند تخمک‌گذاری شرکت کرده و دیگر فولیکول ها که تا اندازه مناسب بزرگ نشده و قادر به تخمک گذاری نیستند، در داخل تخمدان متلاشی و از هم پاشیده شده و از بین می‌روند.
فیزیولوژی فولیکول تخمدان
دختران تازه متولد حدود یک میلیون تخمک نارس درهر تخمدان به صورت ذخیره شده دارند که قبل از تولد در تخمدانهای آن‌ها (راست و چپ) جای گرفته‌است. در هر سیکل قاعدگی، این فولیکولها برای غالب شدن، با هم رقابت می‌کنند، تحت تأثیر چندین هورمون، رشد همه این فولیکولها بجز یکی از آن‌ها متوقف می‌شود در حالی که فولیکول غالب شروع به رشد و بالغ شدن می‌کند این فولیکول، فولیکول گراف نام دارد.
زمانی که فولیکولها بالغ می‌شوند مقدار زیادی استرادیول،نوعی استروژن، ترشح می‌کنند. استروژن‌ها شروع به تشکیل یک لایه جدید در اندومتر رحم می‌کنند. استروژن نیز باعث تحریک کریپت‌ها در سرویکس رحم می‌شوند تا موکوس بارور سرویکس را تولید کنند.
نقش فولیکولها در چرخه قاعدگی چیست؟
برای دانستن نقش فولیکولها در چرخه قاعدگی باید مراحل قاعدگی را بشناسیم. هر دوره قاعدگی به دو مرحله تقسیم می‌شود.
- فاز فولیکولار
- فاز لوتئال
فاز فولیکولار چیست؟
فاز فولیکولار (Follicular Phase) در مدت کوتاهی بعد از دوره پریود (قاعدگی) اتفاق میفتد و تا حدود هم با قاعدگی هم‌زمانی دارد. یعنی درست از روز اول پریود، آغاز می‌شود. در این مرحله، هیپوتالاموس به مغز پیغامی را ارسال می‌کند و سپس غده هیپوفیز، هورمون تحریک‌کننده فولیکول یعنی FSH را آزاد می‌کند. این هورمون با تحریک تخمدان‌ها، باعث آزاد شدن فولیکول‌های می‌شود. سپس هرکدام از این فولیکولها وارد رقابت برای رشد بهتر تخمک می‌شود.
در انتها، تخمک بالغ که توانسته رشد کاملی داشته باشد، از فولیکول دومینانت، آزاد شده و باقی فولیکولها جذب بدن می‌شوند. فاز فولیکولار، تقریباً ۱۶ روز ادامه پیدا می‌کند اما ممکن است با توجه به سیکل‌های قاعدگی متفاوت در زنان، کمتر یا بیشتر از این هم بشود. در واقع طول مدت این مرحله، به زمانی که تخمک برای بالغ شدن نیاز دارد، بستگی دارد. فاز فولیکولار با شروع تخمک‌گذاری پایان خواهد یافت.
فاز لوتئال چیست؟
فاز لوتئال (Luteal Phase) مرحله بعد از فولیکولار است. این مرحله از زمانی آغاز می‌شود که تخمک آزاد شده، به سمت انتهای لوله فالوپ حرکت می‌کند. در این مرحله در صورت وجود اسپرم در لوله رحم، ممکن است لقاح صورت بگیرد. در این صورت، فولیکولی که این تخمک را آزاد کرده، تبدیل به یک کیسه خالی می‌شود که کم‌کم تبدیل به جسم زرد می‌شود. این جسم زرد دارای هورمون پروژسترون و استروژن است. وجود پروژسترون و آزاد شدن آن از جسم زرد، باعث ضخیم شدن لایه‌های داخلی رحم می‌شود که در صورت بارور شدن تخمک، آن را در خود بگیرد.
فولیکول تخمدان غالب چیست؟
فولیکول تخمدان غالب که با نام گرافیان هم شناخته می‌شود، از ساختاری مایع شکل در اطراف آن تشکیل شده و درون تخمدان قرار می‌گیرد. در روز چهاردهم یا یک هفته قبل از چرخه قاعدگی ۲۸ روزه این فولیکول تخمدان به حدی بزرگ شده که می‌تواند یک تخمک بالغ را به روش تخمک گذاری آزاد کند.
نحوه تشکیل فولیکول تخمدان بالغ
پس از آغاز چرخه قاعدگی هیپوتالاموس در مغز هورمونی به نام گنادوتروپین (GnRH) آزاد می‌کند. اثرگذاری این هورمون بیشتر بر روی غده هیپوفیز است و باعث ترشح هورمون محرک فولیکول (FSH) و هورمون لوتئینیزه (LH) می‌شود.
در روز نهم قاعدگی تمامی فولیکول‌های جذب شده توسط این هورمون‌ها به بلوغ می‌رسند، اما نهایتا یکی از آن‌ها به فولیکول غالب تبدیل خواهد شد. بقیه فولیکولها از بین می‌روند و مجبور به ترشح هورمون استروژنی می‌شوند.
فولیکول تخمدان بالغ بعد از روز ۱۴ از چرخه قاعدگی به دلیل افزایش ترشح LH از غده هیپوفیز به بیشترین رشد خود می‌رسد. در این مرحله فولیکول تخمدان بالغ آماده است تا تخمک را نهایتا ۲۴ الی ۳۶ ساعت آینده آزاد کند. هورمون پروژسترون در این مرحله از فولیکول ترشح می‌شود و در صورتی که بارداری رخ ندهد تا دوره بعدی قاعدگی ادامه خواهد داشت برای پیشگیری از فولیکول تخمدان غالب از طریق مشاوره با متخصص زنان مشورت کنید.
علائم کیست فولیکول تخمدان چیست؟
زمانی که کیست تخمدان، در طول چرخه قاعدگی پاره نشود و تخمک را رها نکند، به رشد کردن ادامه خواهد داد. با وجود دیواره نازکی که برای این فولیکولها وجود دارد، این اتفاق بسیار نادر است اما در مواردی طی رشد انجام شده به ۶ الی ۸ سانتی متر نیز می‌رسد. اما اغلب در سنین باروری بسیاری از زنان به این نوع کیست مبتلا می‌شوند.
معمولا این کیست برای خانم‌ها و افراد دارای رحم منتسب به زنان بدون هیچ نشانه و علامتی ایجاد می‌شود و عوارض چندانی را از خود نشان نمی‌دهد. این موضوع تا زمانی است که این کیست‌ها ابعاد کوچکی داشته و یا ترکیده باشند. در غیر این صورت علائمی از جمله موارد زیر بروز داده خواهد شد:
- – درد شدید برای زیر شکم
- – حالت تهوع و استفراغ که در حین درد و حتی مصرف مواد غذایی تشدید خواهد شد
- – بروز اختلال در سیکل قاعدگی
- – احساس پری و فشار برای ناحیه زیر شکم
- – بروز تب از علائم نادر برای این موضوع است
سونوگرافی فولیکول تخمدان چیست؟
سونوگرافی فولیکول که آن را به اسم ردیابی فولیکول نیز می‌شناسند، نوعی سونوگرافی واژینال است که وضعیت فولیکول‌های تخمدان و تخمک‌گذاری را مورد بررسی قرار می‌دهد. این نوع سونوگرافی امکان مشاهده زمان آزاد شدن تخمک‌ها را برای متخصصان زنان و زایمان فراهم می‌کند.
ردیابی فولکول به زوج‌هایی که به‌دنبال بارداری هستند کمک می‌کند تا زمان رابطه جنسی را با توجه به دوره تخمک‌گذاری تنظیم کنند تا احتمال تشکیل لقاح و بارداری افزایش پیدا کند. به‌دلیل اهمیت این سونوگرافی در درمان‌های مرتبط با باروری، سونوگرافی فولیکول از جمله حیاتی‌ترین روش‌های تشخیصی پزشکی به‌شمار می‌آید.
اهمیت سونوگرافی فولیکول تخمدان
همان‌طور که باید متوجه شده باشید، اهمیت این سونوگرافی در زمینه پزشکی زنان است و با شناسایی و نظارت بر وضعیت فولیکول‌های تخمدان کمک می‌کند تا متخصصان مسائل مربوط به باروری در زنان را مدیریت و کنترل کنند.
۱۰ موارد تشخیصی در سونوگرافی فولیکول تخمدان
سونوگرافی فولکول با ارائه اطلاعات مختلفی از وضعیت اندام‌های زنانه، به تشخیص موارد زیر کمک می‌کند:
- اندازه و تعداد فولیکول ها
اولین کار این نوع سونوگرافی تعیین اندازه و تعداد فولکول‌های تخمدان‌ها است. این اطلاعات اولین نقش را در کیفیت سلامت تولید مثل زنان ایفا می‌کنند.
- رشد فولیکول
در دوران آمادگی باروری نظارت بر رشد فولکول‌ها در دوره تخمک‌گذاری اهمیت ویژه‌ای دارد. این نظارت به پزشکان کمک می‌کند تا زمان بلوغ دومینانت حاوی تخمک بارور را تعیین کنند.
- بررسی علت عدم بارداری
زمانی که زوج‌ها به‌دلیل نامعلوم از مشکلات باروری رنج می‌برند، سونوگرافی فولیکول به پزشک کمک می‌کند تا در تشخیص علت عدم بارداری به قطعیت برسد.
علاوه‌بر فولیکول‌های تخمدان، این نوع سونوگرافی امکان بررسی دقیق وضعیت و ساختار خود تخمدان‌ها را نیز فراهم می‌کند. وضعیت اندازه، شکل یا آسیب‌ها یا تغییرات ناهنجار تخمدان با این نوع تصویربرداری قابل تشخیص است.
- وضعیت رحم
پزشکان در بعضی موارد از سونوگرافی فولیکول برای بررسی وضعیت رحم نیز استفاده می‌کنند. این کار به آن‌ها اجازه می‌دهد تا ضخامت لایه داخلی رحم و وجود هر نشانه یا تغییر را مورد بررسی قرار دهند.
افرادی که تحت درمان‌های ناباروری هستند، با کمک این روش سونوگرافی می‌توانند نتایج درمان را در طول زمان با کمک پزشک خود بررسی کرده و وضعیت تخمدان‌ها و فولیکولها را ارزیابی کنند.
- درمان باروری با کلومید
این روش درمان ناباروری به یک یا دو فولیکول رشد یافته نیاز دارد. به‌طور کلی برای لقاح و بارداری، یک فولیکول رشدیافته کافی است و زیادتر بودن آن‌ها نه تنها نقش مثبتی ندارد، بلکه ممکن است اثر منفی داشته باشد. زمانی که دو فولیکول بالغ در تخمدان وجود داشته باشد، احتمال دوقلو بودن جنین افزایش پیدا می‌کند. بنابراین این سونوگرافی کمک می‌کند تا باروری با کلومید ممکن شود.
این نوع درمان باروری نیز مانند درمان قبلی به یک یا دو فولیکول بالغ نیاز دارد. از آن‌جایی که فولیکولها در این روش تزریقی هستند، ممکن است بیش از یک عدد از آن‌ها در تخمدان وجود داشته باشد. این موضوع می‌تواند احتمال چندقلوزایی را افزایش دهد.
با توجه به اینکه بارداری چندقلویی سلامت مادر و جنین‌ها را با خطر روبه‌رو می‌کند، سونوگرافی فولیکول کمک می‌کند تا با تعیین تعداد فولیکول‌های بالغ، در صورت صلاحدید پزشک درمان دیگر ادامه پیدا نکند. یکی از دلایلی که پزشکان ارتباط جنسی را در طول درمان ممنوع می‌کنند، بالا بودن احتمال بارداری چندقلویی است.
- درمان باروری با IVF
دیگر روش کارآمد درمان ناباروری، IVF است. پزشک با این درمان با تحریک تخمدان‌ها تعداد فولیکول‌های بالغ را افزایش می‌دهد. از این نظر که در میان فولیکول‌های بالغ تنها یکی از آن‌ها امکان آزادسازی یک تخمک باکیفیت دارد، پزشک فولیکول‌های اضافه را با سورن سونوگرافی تخلیه می‌کند.
تنها کاربرد این سونوگرافی بارداری نیست. پزشک زنان و دخترانی که با مشکلات هورمونی و دیگر مسائل مرتبط با تخمدان‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند، با کمک این نوع تصویربرداری می‌توانند از روند درمان هورمونی باخبر شوند.
منابع
